Elk jaar presenteert het Gaudeamus Festival talloze gloednieuwe werken, waarvan de inkt nog maar net is opgedroogd – om zo te zeggen. In deze serie praten we met enkele van de componisten die we op het festival zullen verwelkomen. Dit keer hebben we Nuno Lobo geïnterviewd over het componeren van zijn nieuwe werk, Metamorphosis, zijn creatieve proces, virtuele opera’s en zijn samenwerking met het MAAT Saxophone Quartet.
door Natálie Kulina
De in Amsterdam gevestigde Portugese componist Nuno Lobo (1996) is geen onbekende voor het Gaudeamus Festival. Zijn werken werden door verschillende artiesten en groepen gespeeld tijdens afgelopen edities.
Als iemand die zowel Nuno’s muziek heeft uitgevoerd als hem een vriend noemt, is mijn mening misschien wat bevooroordeeld, maar ik denk dat wij als uitvoerders (en ons publiek) aangetrokken worden door zijn slimme en fantasierijke muziek, die zo duidelijk zijn gevoel voor humor, begripvolle en bedachtzame aard weerspiegelt, zijn liefde voor grillige personages en nieuwsgierigheid naar onze instrumenten, onze individuele relatie ermee, onze manier van uitvoeren – en de manier waarop ze het beste kunnen dienen in een overkoepelende verhaallijn.
Dit jaar is het het MAAT Saxophone Quartet dat zijn werk naar het podium van Gaudeamus brengt. In samenwerking met De Diamantfabriek en een uitgebreid team van makers brengen ze Franz Kafka’s Metamorphosis tot leven, dat relevante thema’s zoals verlies van identiteit, vervreemding en sociale druk van familie en samenleving behandelt, in de vorm van het voor Nuno typische genre van de ‘virtuele opera’.
Ik ontmoette Nuno voor de première, die plaatsvond in het Stedelijk Museum in Amsterdam op 14 juli 2024, om een paar vragen te stellen over zijn creatieve proces, zijn virtuele opera’s en zijn samenwerking met MAAT.
Metamorphosis is je vierde virtuele opera. Welke expressieve of verhalende mogelijkheden biedt dit medium volgens jou? Hoe is deze specifieke vorm geëvolueerd en wat zijn de belangrijkste kenmerken ervan?
Elke virtuele opera’s verhaal heeft verschillende personages, elk vertegenwoordigd door één instrument, en het instrument geeft het toegewezen personage zijn ‘stem’. Ik zet lettergrepen van tekst op muziek, zodat het de indruk wekt dat het instrument tekst “spreekt”, en de verhalen worden verteld via dialogen. Ik begon virtuele opera’s te schrijven aan het einde van mijn studie, omdat ik ze de meest vrije manier vond om mezelf uit te drukken. Tegelijkertijd, omdat ze een concreet verhaal vertellen en een narratief creëren door middel van muziek, zijn ze ook gemakkelijker voor een publiek om zich mee te verbinden of toe te relateren.
Ik synchroniseer muziek met tekst, geprojecteerd op een scherm. Aanvankelijk werd ik geïnspireerd door ondertitels in ‘echte’ opera’s, waar ik veel naar keek en afhankelijk van was om de tekst en plot te begrijpen, aangezien ik niet altijd kon verstaan wat de zangers zongen. Ik noem het een ‘virtuele opera’ omdat in opera de muziek het belangrijkste vehikel is voor het vertellen van verhalen, en hier is het hetzelfde, behalve dat er geen zanger is. Daarom noem ik het virtueel. De stemmen zitten in de instrumenten, op een soort “meta-niveau”, de muzikanten zijn de zangers.
De eerste virtuele opera was voornamelijk tekst, met zeer weinig illustratie, en wat er was leek meer op een sporadische illustratie, zoals in een kinderboek. Maar met de jaren en hoe meer virtuele opera’s ik schreef, en met de komst van nieuwe creatieve partners, begonnen we te experimenteren met de plaatsing van muzikanten en publiek, werden de illustraties eenvoudige animaties, visueel dynamischer. En nu met Metamorphosis hebben we ook regie. Natuurlijk wil ik niet dat het een film wordt, er is altijd ruimte en focus voor de muziek en de muzikanten om centraal te staan, en er zijn veel puur muzikale intermezzo’s.
Op de foto: Nuno Lobo en het MAAT Saxophone Quartet tijdens een repetitie, eigen archief.
Wat trekt je aan in bepaalde soorten verhalen, bronnen of uitgangspunten, wat zijn de criteria?
Voor de vorige opera’s schreef ik de verhalen zelf, je zou kunnen zeggen dat het doe-het-zelf-projecten waren. Metamorphosis is de eerste bewerking van een beroemd literair werk. Het was een nieuwe uitdaging om een bekend verhaal op te pakken. Wat betreft criteria, nou, het moet kort zijn, publiek domein, met een aantal personages dat past bij het aantal spelers in een ensemble. MAAT is een kwartet, dus ik zocht naar een verhaal met vier personages – Metamorphosis draait om een gezin van vier.
Beïnvloedt de literaire bron of taal de muzikale taal die je gebruikt?
Ja, heel sterk. De muzikale boog wordt bepaald door het verhaal. Terwijl ik componeer, lees ik het verhaal voortdurend opnieuw om te zien: “Wat is hier de stemming?” De tekst bepaalt alles. Het gaat ook om de vorm van de tekst. Om een specifiek voorbeeld te geven, in het verhaal is er een moment waarop de vader tegen zijn gezin zegt: “Alles komt goed. Zeg mij na: Alles komt goed”, en het gezin herhaalt die zin samen met hem. Die zin heeft een bepaald aantal lettergrepen, er is herhaling, en dat bepaalde de melodie en de vorm.
Dit is ook je vierde samenwerking met het MAAT Saxophone Quartet. Hoe denk je dat een langdurige samenwerking met een artiest of een groep je schrijven en creatieve proces beïnvloedt (als dat al het geval is)?
Het beste is dat ik hen zo goed ken, dat ik weet wat werkt en wat niet. Ze zijn geweldige spelers met enkele speciale en zeldzame vaardigheden. Dat is erg leuk, schrijven op maat van het ensemble, hun individuele krachten kennen, welke duo’s het beste werken, en het begrijpen van de interne relaties tussen instrumenten en hun klank als geheel.
Op de foto: MAAT Saxophone Quartet in Metamorphosis, A virtual opera. Try-out, 11 Juli 2024 © Melle Meivogel
Zonder al te veel te verklappen, is er een scène of een moment waarvan je bijzonder nieuwsgierig of enthousiast bent om hem met het publiek te delen?
Ja, er zijn er een paar – een die me te binnen schiet is de transformatie, de metamorfose, die we op een verrassende manier hebben omgedraaid, en die een interessant muzikaal moment oplevert. Ik ben benieuwd hoe het uitpakt…
Hier laten we het bij! Kom je kijken wat er gebeurt? Metamorphosis is te zien tijdens Gaudeamus Festival op vrijdag 6 september. Je kunt hierbij ook Nuno Lobo zelf ontmoeten – en misschien zelfs een paar vragen stellen.
Klik hier voor informatie en tickets voor het evenement!